Wojciech Jachimowicz

Organy kościołów lwowskich 

Zarys, Kresowy Sejmik Krajoznawczy Żary, 11 - 12 listopada 2004 roku

Wyposażenie kościoła w przedmioty kultu jest ściśle określone przez przyjęte kanony i konstytucje. Do tradycyjnego wyposażenia należą organy. Organy jako instrument zajmują w kościele ważne miejsce podczas czynności liturgicznych. Sobór Watykański II w Konstytucji o liturgii świętej w rozdziale VI "Muzyka Sakralna" stwierdza: "W Kościele łacińskim należy mieć w wielkim poszanowaniu organy piszczałkowe jako tradycyjny instrument, którego brzmienie ceremoniom kościelnym dodaje majestatu, a umysły podnosi do Boga i spraw niebieskich".1

Zasadniczym walorem organów jest ich dźwięk wypełniający przestrzeń świątyni. W kościele siedzimy tyłem do organów i słuchamy ich a nie oglądamy w momencie gdy one "żyją". Barwa, natężenie, możliwości techniczno-akustyczne czy wreszcie skala i zakres brzmieniowy to niepowtarzalne, jedyne dla poszczególnego instrumentu walory dzieła organmistrzowskiego. Nawet jeżeli w różnych świątyniach znajdują się podobne instrumenty to ich walory brzmieniowe będą różne w różnych wnętrzach, a nawet w odmiennych porach roku.

Historia powstania tego instrumentu, a ściślej rzecz ujmując jego pierwowzoru ginie w mrokach dziejów. Organon - słowo pochodzenia greckiego znaczy tyle co narzędzie. Domniemanym pierwowzorem organów była syrynga. Instrument wynaleziony przez Pana, składający się z siedmiu łodyg o różnej długości, spojonych woskiem. Zasada działania organów znana jest już w starożytności, kiedy to Ktesobios z Aleksandrii buduje organy wodne - organon hydraulicum - w III w p.n.e., powietrze poruszano za pomocą wody. Przez wieki ulepszano konstrukcję organów dążąc do osiągnięcia coraz to doskonalszych, bardziej wysublimowanych wartości brzmieniowych, możliwości technicznych, aż do bogacenia wystroju szafy organowej, zgodnego z dyktatem ducha epoki. "Od portatywów poprzez pozytywy szkatulne, konstrukcje organów stawały się coraz rozleglejsze i bardziej skomplikowane, aż do wybudowania w Atlantic City instrumentu o ponad 33 tysiącach piszczałek i 455 rejestrach. Uważanych za największe na świecie."2

Najdawniejsze wzmiankowania o organach we Lwowie pochodzą z piętnastowiecznych dokumentów. Rozwój budownictwa sakralnego i środowiska organistowskiego doprowadził do tego, że na początku XX wieku we Lwowie było czynnych pięćdziesiąt organów.

Pierwsze organy w mieście zbudowane zostały w Archikatedrze w 1409 roku, której poświęcenie nastąpiło w 1404 roku. Kolejny instrument w tej świątyni zbudowany został w 1515 roku. W pożarze Lwowa w 1527 roku uległa również spaleniu część katedry i koniecznym było odbudowywanie chóru i organów. Odnowienia instrumentu po pożarze dokonano 1535 roku i ponownie w 1598 roku.

 W roku 1669 biskup Jan Ławrowski funduje nowe organy dla Archikatedry Lwowskiej. Udokumentowaną przebudowę instrumentu przeprowadza w 1736 roku Jan Kindlarski.

ORGANY KOŚCIOŁA OJCÓW DOMINIKANÓW

(Dziś Świątynia Przenajświętszej Eucharystii)

W czasach Rusi Czerwonej we Lwowie wybudowano pierwszą świątynię Dominikanów. Zbudowana pod koniec XIV wieku świątynia gotycka była parokrotnie trawiona przez pożary, aż wreszcie w 1745 roku kościół został rozebrany, a na tym miejscu po kilkunastu latach wzniesiono nowy, który znajduje się do dzisiaj.

Pierwsze organy zbudowano u Dominikanów w 1520 roku. Jakość brzmieniowa instrumentu pozostawiała jednak wiele do życzenia, więc kilkakrotnie je przebudowywano. I tak w:

1584 roku remont i konserwację przeprowadził Stanisław Lwowczyk,

1578 roku remont prowadzi organomistrz Sebastian z Krakowa,

1592 roku remont ponownie prowadzi Sebastian z Krakowa,

1612 roku remontuje organy Wojciech Albertus.

W roku 1626 podpisany zostaje kontrakt z Szymonem Lilusem na budowę nowych organów, lecz do jego realizacji nie doszło z nieznanych przyczyn. Wówczas remont przeprowadził Tomasz Turski, który był również organistą ok. 1646 roku. Organy posiadały wówczas 40 głosów oraz pozytyw usytuowany na galerii.

Wreszcie w roku 1764 ostatecznie zakończono budowę nowej świątyni i po roku 1765 organomistrz Michał Sadowski zbudował nowe 20 głosowe organy za sumę 4500 florenów. Snycerkę szafy organowej wykonał Sebastian Fesinger przy współpracy z Dominikanami Łukaszem i Janem. Fesinger za swoją pracę otrzymał wówczas 1500 florenów.

Dwa pożary, jakie trawiły świątynię w latach 1766 i 1778 pochłonęły dach, snycerkę i organy.

W roku 1808 na bazie fragmentów pozostałych po pożarach organmistrz Jakub Kramski zbudował 26-głosowy instrument. Opis tego instrumentu pochodzący z 1853 roku mówi, że były to organy o dwóch manuałach (54 klawisze) i nożnej klawiaturze o zakresie dwóch oktaw (25 klawiszy).

W roku 1862 zdecydowano się na wzbogacenie brzmienia instrumentu i dodano 4 głosy. Prace te powierzono organmistrzowi Romanowi Ducheńskiemu. Brak jest udokumentowanych danych co do dalszych prac prowadzonych przy tym instrumencie, który w tym stanie dotrwał do początku XX wieku.

Kiedy w 1905 roku rozpoczęto prace konserwatorsko–remontowe wnętrza świątyni (zakończone przed I Wojną Światową) zakład organmistrzowski Dominika Biernackiego zbudował 32-głosowy instrument. Szafa organowa miała neorokokowy wystrój z wkomponowanymi elementami snycerki Fesingera.

W latach 50–tych instrument zostaje przeniesiony do Filharmonii Lwowskiej na ul. Czajkowskiego 7. Tutaj zaczyna się zły czas dla tego instrumentu. Sala koncertowa użytkowana była w tym czasie przez Konserwatorium Lwowskie. Zrodziła się wówczas koncepcja, aby organy od Dominikanów wykorzystywać jako instrument koncertowy, a także do nauki gry dla organistów. W tym celu dostawiono do niego piszczałki z kościoła ewangelickiego z ulicy Zielonej. Dokonano też renowacji kontuaru i zachowano ozdoby szafy organowej wykonane prze Fesingera.

Jakość tych prac była jednak niska, gdyż gra na nich w takim układzie była skomplikowana a niektóre głosy miały słabe brzmienie.

W roku 1963 organmistrz Przetulski proponuje wymianę klawiatury na wykonaną przez firmę E. F. Walcker. Jednak instrument nadal dopominał się gruntownego remontu ze względu na nieszczelności przewodów wiatrowych i wiatrownic. W roku 1964 zaprzestano użytkowania instrumentu, który stanowi jedynie wystrój wnętrza.

Od lat 80–tych w murach kościoła Dominikanów mieściło się Muzeum Historii Religii. Prowadzono tam renowację organów kościelnych. Wykonano między innymi restaurację "składanych organów", które mogły być wykorzystywane, jako "polowe". Zostały one uruchomione w 1984 roku.

ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. MARII MAGDALENY

Zbudowane w 1936 roku przez czesko–austryjacką firmę "Rieger" posiadają 70 głosów. Ciekawym rozwiązaniem było ustawienie dwunastu głosów z lewej strony nad ołtarzem w szafie ekspresyjnej. Takie rozwiązanie pozwala na osiągnięcie efektu dalekiego dźwięku. System traktury pozwala w tym instrumencie na duże możliwości kopelacji.

Po drugiej wojnie światowej świątynię zamknięto, a następnie przekazano cerkwi prawosławnej. W latach 60–tych kościół był Klubem Politechniki Lwowskiej.

W latach 1968 i 1969 remont przeprowadziła firma Rieger–Kloss, który kontynuowała w 1988. W trakcie remontu wymieniono zniszczone piszczałki i zmieniono registraturę. Instrument posiada obecnie trakturę elektropneumatyczną.

W latach 80–tych w kościele mieścił się Budynek Muzyki Organowej i Kameralnej.

Obecnie organy posiadają 60 głosów i 4560 piszczałek. Instrument uznawany jest obecnie za najlepsze organy na Ukrainie o romantycznym brzmieniu. Szczególnie nadaje się do wykonywania muzyki francuskiej ze względu na głosy języczkowe.

NAJSTARSZE ORGANY NA UKRAINIE

Ustalenie wieku i pochodzenia najstarszych organów na Ukrainie było w zasadzie dziełem przypadku.

We wsi Pomorzany koło Złoczowa z nieczynnego kościoła postanowiono przenieść istniejące tam organy do Muzeum Historii Religii. Podczas demontażu instrumentu na chórze i jego opuszczania na dół, jedna z lin trzymających ramę organową pękła i rama spadając na posadzkę rozpadła się. Wówczas odnaleziono gwoździe kowalskiej roboty, które datowano na początek XVIII wieku, co pozwoliło na ustalenie, iż ramę tą wykonano pod koniec XVII wieku. W instrumencie tym zachowały się oryginalne piszczałki. W trakcie prac renowacyjnych wymieniono tylko   piszczałki w dwóch głosach wargowych i część głosów języczkowych.

Instrument ten jest obecnie ustawiony w Kościele Katedralnym w kaplicy Kampianów i używany w trakcie koncertów.

NJAMŁODSZE ORGANY LWOWA

W roku 1937 organmistrz Stanisław Kruczkowski z Piotrkowa Trybunalskiego zbudował ograny w kościele p.w. św. Antoniego. Instrument o trakturze pneumatycznej posiadał 18 głosów. Wyposażony w kontuar z dwoma klawiaturami i pedał. Zamontowano też rejestr "Vox humana" - głos ludzki. Organy są czynne i użytkowane podczas nabożeństw.

ZAGINIONE ORGANY

Organy z kościoła Bernardynów były wybudowane w 1810 roku. Wystrój szafy organowej wykonano w stylu barokowym. Jako twórcę instrumentu uznaje się Kromkowskiego Jakuba. Po tym instrumencie zachowała się jedynie konstrukcja podstawy.

Organy z kościoła p.w. św. Łazarza w latach 80-tych zostały przeniesione do Muzeum Historii Religii w Czerwonogrodzie, gdzie znajdują się do dnia dzisiejszego.

Organy z Katedry Ormiańskiej w roku 1948 przeniesione zostały do sali koncertowej w Taszkiencie, gdzie uległy zniszczeniu podczas pożaru budynku.

W kościołach rzymsko–katolickich Lwowa były wybudowane organy piszczałkowe za wyjątkiem kościoła p.w. św. Zofii gdzie używano do liturgii fisharmonii. Ani firma, ani budowniczy tego instrumentu nie jest w obecnym stanie wiedzy znany.

STARE NAZEWNICTWO WE WSPÓŁCZESNYCH OPISACH ORGANÓW

We współczesnych opisach dotyczących organów wydawanych przez autorów lwowskich w polskim języku można spotkać "zabytkowe" nazewnictwo części organowych. Oto kilka przykładów:

• wielkość piszczałek określa się jako "czterofutowe"3 – kiedy współczesne nazewnictwo opisałoby to jako czterostopowe.

• piszczałki organowe określa się jako "rury"4. Takie nazewnictwo używane było w czasach pisania Pana Tdeusza przez Adama Mickiewicza, gdzie "ciskano ołowiane rury"

• prospekt organowy nazywany jest "fasadą" – kiedy obecnie fasada stała się terminem architektonicznym określającym ścianę frontową budynku.
• nazwa "organy pokojowe" obecnie odpowiada instrumentowi piszczałkowemu zwanemu pozytywem szkatulnym – czasem używano go jako instrumentu procesyjnego, szczególnie w XVII i XVIII wieku.

ROZPOZNAWANIE ZABYTKOWYCH ORGANÓW

Przytoczę na koniec kilka uwag dotyczących istotnych faktów określających proste sposoby rozpoznawania zabytkowych organów:

1. Zabytkowe piszczałki.
Wartość brzmieniowa zależy od proporcji piszczałek i metalu z jakiego została wykonana (stop metalu, drewno). Trudne dla niewprawnej osoby jest rozpoznanie zabytkowej piszczałki drewnianej. Łatwiej rozpoznać piszczałki metalowe. Sposób odlewania blach w warsztatach w XVII i XVIII wieku polegał na wylewaniu ze skrzynki z poprzeczną szczeliną roztopionej cyny (stopu) na lniane płótno, pod którym był piasek, czasem na sam piasek. Blacha taka miała na jednej stronie fakturę splotu płótna lub piasku. Była ona zwijana do wnętrza piszczałek. Patrząc do wnętrza piszczałki od góry, gdy zobaczymy wzór "tkaniny" to wiemy, że mamy do czynienia z zabytkowymi piszczałkami.

2. Metryka.
Umieszczona na kontuarze, jako podpis organmistrza określa kto zbudował, kiedy, a czasem numer kolejny instrumentu z danego warsztatu.

3. Zapiski kalikantów.
Kiedy poruszanie miechami odbywało się za pomocą ludzkich mięśni kalikanci znajdowali się w pewnym oddaleniu od organisty. Komunikacja pomiędzy nimi była zorganizowana za pomocą dzwonka, którym w razie potrzeby organista "uruchamiał" kalikanta. W przerwach w grze kalikanci nudzili się i częstokroć uwieczniali swoją pracę przy miechach ryciem napisów, rysowaniem karykatur organisty czy proboszcza, wyznaniami miłosnymi bądź przekleństwami. Najciekawsze są jednak daty. Zazwyczaj najwcześniejsze z nich pochodzą z okresu tuż po zbudowaniu instrumentu, a ich wartość polega na autentyczności źródłowej.5 Na podstawie kształtu liter także można określić wiek powstania napisu. Spotyka się różne typy pisma od odmian italiki po majuskulne i minuskulne.

4. Mechanika.
Już w pobieżnym badaniu możemy od razu stwierdzić jaką trakturę mamy zastosowaną. Mechaniczną czy pneumatyczną. Traktura mechaniczna była stosowana od początku istnienia organów. Późniejsza jest pneumatyczna.


Przypisy

1. Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje; Poznań 1968r., Rozdział VI Muzyka sakralna.
2. Jachimowicz W. Wybrane zagadnienia z występujących zagrożeń pożarowych w organach kościelnych, ochrona przeciwpożarowa obiektów zabytkowych. Materiały z Drugiego Międzynarodowego Sympozjum w Krakowie, Poznań 1996r.
3. Kaliberda Serhij, Organy - historia i współczesność, Gazeta Lwowska, nr 6/211, Lwów 2000r.
4. Kaliberda Serhij, Organy - historia i współczesność, Gazeta Lwowska, nr 6/211, Lwów 2000r.
5. Jakimska Grażyna, Tajemnice kaplicy zamkowej, Spotkania z zabytkami nr 3/131, Warszawa 1998r.


Bibliografia

1. Stępkowski J. Organy w Kościele Mariackim w Legnicy, Szkice Legnickie, tom XV, Legnica 1998r.
2. Chwałek Jan, Budowa organów, skrypt, Lublin 1986r.
3. Jakimska Grażyna, Tajemnice kaplicy zamkowej, Spotkania z zabytkami nr 3/131, Warszawa 1998r.
4. Gołos J., Erdman J., W sprawie Kościoła św. Anny, Spotkania z zabytkami nr 3/87, Warszawa 1987r.
5. Gołos J., Destrukty, Spotkania z zabytkami nr 2/1989r.,
6. Reimann Hugo, Handbuch der Orgel, Max Heser Verlag, Berlin 1922r.
7. Rybnicki Mateusz, Gramy na organach, Warszawa 1985r., Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury.
8. Adelung Wolfgang, Einfurung in der Orgelbau, VEB Breitkopf und Hartel Musikverlag, Leipzig 1955r.
9. Jachimowicz W., Tajemnicze wnętrza organów, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie, (Dzień agroturystyczny w Sulechowie), pod red. M. Wojeckiego, Sulechów 2003r.
10. Kalemba Irena, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Instrumentów Muzycznych, Poznań 1983 r.
11. Johan Urlich Sponsel, Orgelhistorie, Nürnberg 1771r.
12. De Celles B,.Lęart du facteur dęorgues, Paryż 1766 - 1778r.
13. Sachs Curt, Historia instrumentów muzycznych, PWM Warszawa 1989r., tłumaczenie Stanisław Olędzki.